تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
بازار رضای آرمانی هیچ وقت ساخته نشد
هرچند بازار رضا هنگام افتتاح نتوانست نظر بازاری ها را جلب کند، بعد از چهار دهه، جای خود را در میان زائران و مجاوران باز کرده، با این حال هنوز حاشیه دست از سر بازار رضا برنداشته است. عبدالعظیم ولیان، استاندار خراسان و نایب التولیه وقت آستان قدس رضوی، مهندس داریوش بوربور، طراح و مجری بازار رضا، و مهندس رضا دیشیدی، ناظر فنی و نماینده آستان قدس، در ساخت این بنا نقش داشتند. در این گزارش، پس از سال ها پرونده این سازه را بررسی می کنیم تا ویژگی‌های آن از لابه لای صحبت های طراحان و مجریان طرح مشخص شود.
هیاهوی کنونی بازار رضا آن قدر همه را به خود مشغول کرده است که کسی از گذشته اش نمی پرسد. یک سازه پرحاشیه که کلنگش همراه با اجرای طرح فلکه حضرت در دهه 50 خورشیدی بر زمین خورد و طی 11 ماه به بار نشست. هرچند بازار رضا هنگام افتتاح نتوانست نظر بازاری ها را جلب کند، بعد از چهار دهه، جای خود را در میان زائران و مجاوران باز کرده، با این حال هنوز حاشیه دست از سر بازار رضا برنداشته است.
عبدالعظیم ولیان، استاندار خراسان و نایب التولیه وقت آستان قدس رضوی، مهندس داریوش بوربور، طراح و مجری بازار رضا، و مهندس رضا دیشیدی، ناظر فنی و نماینده آستان قدس، در ساخت این بنا نقش داشتند. در این گزارش، پس از سال ها پرونده این سازه را بررسی می کنیم تا ویژگی‌های آن از لابه لای صحبت های طراحان و مجریان طرح مشخص شود.
در بازار رضا چه خبر است؟
بازار رضا، میان سال پر رمز و راز، سنت پسند متجدد، مارواره ای پرحاشیه که خزیده است میان شهر و سال ها در دل یکی از قدیمی ترین محلات مشهد جا خوش کرده است. بنای آجری پرطمطراقی که انگار از دعوای میان بناهای قاجاری و پهلوی تولد یافته و به تدریج نبض سوغاتی مشهد را در دست گرفته است.
مسافران در طول سفرشان به مشهد برای یک بار هم شده، گذرشان به این بازار بزرگ می افتد تا نقش پررنگ آن در سوغات مشهد عیان شود
بازاری با اجاره های سنگین و مشتری های فراوان که حضور در آن، تیغ دو لبه است. از سوی فلکه آب، طاق عظیم سردرش تلاش کوچکی کرده است تا مشابه سازه های معماری اصیل ایرانی سر به آسمان بساید. دو دالان ورودی، جهانی از سنگ های گران بها، زرشک، زعفران و دیگر سوغات مشهد را به روی زائر می گستراند.
افراد ناخودآگاه به سوی دالان سمت راست کشیده می شوند تا این مسیر از دیگر راهروهای بازار پرترددتر باشد. در مسیر نگاه زائران همه چیز در هم می آمیزد. رنگ ها چنان در هم تلفیق شده که گویی جهانی نو را خلق کرده اند. مسیری طولانی را میهمانان این خوان سوغات طی می کنند، بی آنکه حواسشان پی ساعت و مسافت بدود. مسافران در طول سفرشان به مشهد برای یک بار هم شده، گذرشان به این بازار بزرگ می افتد تا نقش پررنگ آن در سوغات مشهد عیان شود.
رقابت با بازارهای بزرگ و اصیل
بازار رضا بیش از مجاوران، میان زائران، سرشناس است. رفت و آمد میلیون ها زائر در طول سال، این بنای آجری را به نگین سوغات مشهد بدل کرده است و نمی توان نقش آن را در میان بازارهای مشهد انکار کرد.
نزدیکی به حرم، معماری خاص و پیدا شدن شیر مرغ تا جان آدمیزاد در آن، این بازار بزرگ را به بخشی از حیات گردشگری و زیارتی مشهد بدل کرده است. در گذشته، بیشتر انگشترسازان و فیروزه تراشان در آن مستقر بوده اند اما اکنون دیگر هر صنفی در آن یافت می شود.
11 سرا با معماری خاص در نزدیکی بازار رضا، پیوندی ناگسستنی با آن دارد. سراها اکنون بیشتر در اختیار لباس فروشی ها، تریکوبافی ها و تولیدی های کفش است، یک بازار شلوغ که میان مردم به ارزان فروشی نیز شهرت دارد.
در طبقات دوم سراها بیشتر به کفش فروش ها و انگشترساز ها اختصاص دارد و طبقه سوم نیز که پای مسافران کمتری به آن باز می شود، بیشتر تولیدی ها و کلی فروش ها تسخیر کرده اند.بازار رضای مشهد و سراهای آن، با 44 سال قدمت از نظر شهرت و محبوبیت به عنوان یکی از پرترددترین ساختمان های کشور، با کهن ترین بازارهای ایران رقابت می کند.
ماجرای بازار و طرح فلکه
عبدالعظیم ولیان را در مشهد به واسطه اجرای طرح فلکه، تعریض خیابان امام رضا(ع)، ساخت بازار و دیگر طرح های عمرانی پیرامون حرم به خوبی می شناسند. در اذهان بسیاری از مشهدی ها، خاطرات خوبی از او به یادگار نمانده است؛ فردی که برای اجرای طرح فلکه که روی دست حکومت پهلوی مانده بود، به مشهد فرستاده شد.
او در تصمیماتش بسیار دُگم و تغییرناپذیر بود و به هر قیمتی دستوراتش را به انجام می رساند. نامه های بسیاری از زمان تخریب بازار بزرگ و حجره های کاسبان آن باقی مانده است که بیانگرمیزان زیاد شکایت های مردم از اجرای طرح فلکه است.بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از کسبه که متضرر شده بودند، به آیت ا... طبسی نامه نوشتند تا احقاق حق کنند.
ولیان در زمان ساخت بازار رضاکتابچه ای نگاشت و گزارش کار خود را در آن به رشته تحریر درآورد.در بخشی از این کتاب نوشته است: «مقارن با اجرای طرح توسعه اطراف حرم مطهر رضوی به منظور ایجاد محل کسب برای کسبه واقع در محدوده طرح، مجموعه بازار رضا بنیان گرفت.
مجموعه بازار رضا در خیابان شیخ طوسی، که بیش از 400 متر از فلکه پیرامون حرم مطهر فاصله ندارد، در فضایی به طول 800 و عرض 30 متر ساخته شده است.
مجموعه بازار رضا در خیابان شیخ طوسی، که بیش از 400 متر از فلکه پیرامون حرم مطهر فاصله ندارد، در فضایی به طول 800 و عرض 30 متر ساخته شده است
این مجموعه 72 هزار مترمربع زیر بنا دارد که 43هزار مترمربع آن در بازار رضا و 29 هزار مترمربع در سراهای اطراف آن واقع است. طول بازار رضا در دو دالان و دو طبقه، 3 کیلومتر می باشد که در ازای هردالان آن، 750 متر است. در این بازار هزارو8باب مغازه به اندازه های مختلف کوچک و بزرگ و یک دهانه و دو دهانه ساخته شده و در سراهای آن نیز هزارو84باب حجره احداث شده است.
بازار رضا 11 سرا دارد که از داخل به یکدیگر ارتباط دارند و شبیه کاروان سراهای سابق با حیاط وسط و باغچه و حوض و درخت های بزرگ که از هنگام شروع به ساختمان بازار رضا در محل وجود داشته و حفظ شده است، ساخته شده اند. در بازارهای 1 و 6 که مغازه های بزرگ تر قرار دارد، 156 مغازه تعبیه شده است و در بازارهای 2، 3، 4 و 5 مغازه های کوچک تر و در هر کدام 176 مغازه تعبیه شده است.
مجموع مغازه های بازار و سراها 2هزارو92باب است. در سراسر بازار، 7 چهارسو دو طبقه ساخته شده که هر کدام دارای حوض سه طبقه و فواره و جریان آب دائمی است و تمام سراها و بازارها دارای درهای محکم چوبی و روکش ستون های چوبی خارجی و مجهز به قفل و یراق و شیشه های ویژه هستند و وجود کرکره های فلزی نیز به حفظ امنیت اموال ساکنان کمک می کند.
فرش کف بازار از سنگ دوتیشه و فرش ایوان های طبقات مختلف از موزائیک تهیه شده است. حمل کالا و رفت و آمد ساکنان بازار را چندین آسانسور و دو خیابان در دو طرف بازار تأمین کرده است. هزینه ایجاد مجموعه بازار رضا بالغ بر 3 میلیارد و 320 میلیون ریال شده است.»
طراحی که از اجرای طرحش گلایه دارد
کافی است سری به بازار رضا بزنید تا بدانید که آنچه ولیان در کتابش توصیف کرده است، تفاوت بسیاری با ساختمان کنونی آن دارد. چرایی این تفاوت را باید در صحبت های مهندس بوربور جست؛ کسی که طرح اولیه ای برای فلکه حضرت داد ولی در نهایت بازار رضای مشهد را هم به او سپردند.
بوربور در مصاحبه ای که با مرکز پژوهش های آستان قدس انجام داده است، به تشریح اتفاقاتی می پردازد که در آن روزگار از سر گذرانده است. تیم 50 نفره بوربور ، در اطراف حرم رضوی، تحقیقات وسیعی شروع می کند تا طرح این شرکت را برای بازسازی و بهسازی اطراف حرم ارائه کند. البته مهندس بوربور که اکنون هشتاد و سه سالگی را پشت سر گذاشته، در مصاحبه با رسانه ها نگرانی خودش را درباره وضعیت کنونی بازار رضا اعلام کرده است.
او در مصاحبه هایش درباره نکات فنی که تیم او در طراحی و ساخت بازار رضا مد نظر داشته اند، می گوید: «نخست سرمایش و گرمایش مغازه ها به صورت تهویه مطبوع و از طریق فن کویل انجام شده بود.
دوم، برای دسترسی به طبقه بالا، غیر از پلکان ، در فواصل معین پله برقی هم وجود داشت؛ سوم، سیستم اطفای حریق بازار به صورت تمام اتوماتیک عمل می کرد و به محض بروز حریق، آب از سقف بر روی آتش می پاشید و صدای زنگ خطر در سرتاسر بازار و نزدیک ترین مرکز آتش نشانی به صدا در می آمد، راه های فرار نیز طبق نقشه پیوست مشخص شده بود، و همه چوب های مصرف شده در این مجموعه با مواد ضدحریق اجرا شده بودند.»
طرح اولیه بازار رضا هرگز اجرا نشد!
بور بور درباره بازار رضای آرمانی که قرار بود ساخته شود، اضافه می کند: «تمام آن فضاهای عمومی که ما پیش بینی کرده بودیم و به صورت چهارسوهایی با حوض، آب نما، کافی شاپ و کاربردهای رفاهی بود، تبدیل به مغازه شده اند و هیچ فضایی برای استراحت و تنفس مردم وجود ندارد.»
او تفاوت بازاری را که آن ها طراحی کرده بودند و مجموعه ای که پس از سال ها دیده است، این گونه توصیف می کند: «بالاسر مغازه ها یک ردیف چوبی سرتاسری درنظر گرفته بودیم که نام مغازه ها به صورت هماهنگ باشد. این بخش هم نادیده گرفته شده و هر مغازه تابلویی را به شکل دلخواه خودش نصب کرده است.
ورودی های دو سوی بازار هم از این آسیب ها درامان نمانده اند. جلو این دو ورودی، حوض ها و آب نماهای بزرگی ساخته بودیم که فضا را زیبا و سیال می کرد و حالا به صورت فضاهای زشت و ناموزونی درآمده است. سقف بازار هم سال هاست رنگ نخورده است و کثیفی آن توی چشم می زند.»
بازاری که با یک تصمیم ناگهانی متولد شد!
روایت مهندس دیشیدی، معمار با سابقه حرم که حدود 60 سال در آستان قدس حضور داشته خواندنی است. دیشیدی که نقش ناظر عالی آستان قدس در طرح بازار رضا را داشته بهتر از هرکس دیگری می تواند به دلایل ساخت بازار رضا اشاره کند: «زمزمه ساخت بازار رضا از زمانی شروع شد که طرح فلکه به مرحله اجرا درآمد.
مأموریت ولیان در مشهد، اجرای طرح فلکه بود. آنچه در خاطرم هست یک روز حدود 11صبح به من اعلام کردند که ولیان به حرم آمده است. پیش او رفتم تا بدانم ماجرا چیست.»
ولیان با این دلیل که سقف بازار بزرگ در حال فروریختن است، دستور داده بود که سقفش را بردارند و تخریب آن را از آنجا شروع کرده بود
حضور نابهنگام ولیان با موضوع تخریب بازار بزرگ ارتباط مستقیم داشت: «پیش از آن، ولیان با این دلیل که سقف بازار بزرگ در حال فروریختن است، دستور داده بود که سقفش را بردارند و تخریب آن را از آنجا شروع کرده بود.
سرو صدای مردم بلند شد و ولیان در آن ساعت آمده بود تا به بازار برود. آن زمان پیرمردی با ناراحتی پارچه هایش را جمع می کرد و به نایب التولیه وقت توجه نکرد. ولیان از او پرسید: چرا ناراحتی؟ او پاسخ داد: دارید بازار بزرگ را ویران می کنید؛ ما کجا کاسبی کنیم؟
ولیان به پیرمرد قول داد تا زمانی که جایی را برای کاسبان بازار بزرگ نسازد، آنجا را خراب نکند. از بازار که بیرون آمدیم، برایش این مسئله جدی شد که اگر اینجا را خراب کنیم، این افراد کجا بروند.»
اگر بازار رضا نبود طرح فلکه اجرا نمی‌شد
موضوع ایجاد بازاری تازه به ذهن ولیان می رسد و به دنبال زمین مناسبی می گردد که بتواند کاسبان و بازاریان را در آن مستقر کند. دیشیدی ادامه می دهد: «آن زمان شهرداری، خیابان شیخ طوسی را در امتداد خیابان خسروی نو یا شهید اندرزگوی کنونی کشیده بود که مراحل پایانی خود را پشت سر می گذاشت. خیابان زیرسازی شده و آماده بهره برداری بود. ولیان با این استدلال که این خیابان تا الان نبوده است و حالا هم نباشد، آن را تخریب کرد و دستور داد بازار رضا را در آن خیابان بسازند.»
البته سرنوشت بازاری که چنین برای ساخت آن تصمیم گرفته شد، نباید چندان روشن باشد. معمار کهنه کار حرم با تأکید می گوید: «بازار رضا فدای طرح حریم حرم شد. اگر بازار رضا ساخته نشده بود، نمی توانستند طرح فلکه را اجرا کنند. در آن زمان از همه کسانی که در بازار بزرگ یا اطراف حرم حجره ای داشتند، می پرسیدند که جای مغازه ات پول می خواهی یا جا؛ هرکسی که مغازه می خواست، او را به بازار رضا می فرستادند.»
طرحی که نه سنتی است و نه مدرن
مهندس دیشیدی درباره روال انجام کار نیز ادامه می دهد: « بازار از ابتدا هیچ طرحی نداشت تا اینکه طرح مهندس بوربور پذیرفته و به سرعت اجرا شد و بسیاری از تصمیمات نیز در زمان ساخت گرفته شد. من آن زمان نماینده ولیان و ناظر کلی بازار بودم.
هر شب ساعت 10 تا 11شب جلسه داشتیم تا درباره طرح تصمیم گیری و روند اجرای پروژه نیز بیان شود.» البته او به اختلافاتی که با پیمانکار بازار نیز داشته است، اشاره می کند و می گوید: «از نظر من، ایشان با معماری سنتی ایرانی آشنایی نداشت و نتوانست آن را در بازار اجرا کند. طراحی این بازار غلط است؛ زیرا نه سنتی است و نه مدرن.
طراحی این بازار غلط است؛ زیرا نه سنتی است و نه مدرن
هنگامی که در یک بازار سنتی راه می رویم و به یک محوطه می رسیم، به آن چهارسو می گوییم. چهارسو یعنی چهار راه وجود دارد که یکدیگر را قطع می کنند. در بازار رضا هر 84 متر یک چهارسو اجرا شده بود که با اصول همخوانی ندارد. بعدهم چهارسوها تبدیل به حجره و مغازه شد و آن ها را فروختند تا بازار به صورت دو راهرو موازی درآید.
ماهیت سراها نیز معلوم نیست که رباط است یا کاروان سرا. معلوم نیست چرا آن ها را جدا از بازار ساخته اند. آن زمان، سرویس بهداشتی و مسجد برای این راسته نساختند، درحالی که ساخت آن ها در بازارهای سنتی ایرانی مرسوم است.»
رونق بازاررضا پس از انقلاب اسلامی ایران
سؤال اینجاست ناظر آستان قدس چرا مخالفت خود را در زمان احداث اعلام نکرده است: «فرصتی برای اعتراض نبود. فنداسیون پروژه را با خط کشی روی زمین کنده و شروع به ساخت کرده بودند تا در عرض چند ماه ساخته شود. جایی برای بحث نبود. اختلافات ما با پیمانکار هم بر سر همین بود که همان لحظه بحث می کردیم تا چیزی را عوض کنیم.
این پروژه طی 11 ماه به بهره برداری رسید که به لحاظ سرعت کار بسیار خوب بود و دیگر در هیچ پروژه ای تکرار نشد.»بازار رضا پیش از انقلاب اسلامی در سال 56 افتتاح شد و پس از آن، کسبه به بازار انتقال یافتند و طرح فلکه کلید خورد.
آن زمان کسبه چندان از از بازار رضا استقبال نکردند و تعدادی از مغازه های بازار روی دست آستان قدس ماند. سراها نیز خالی ماند و بسیاری از آن ها تبدیل به کارگاه شد. اما با گذر زمان، اقبال به این سازه رو کرد تا حالا یکی از معروف ترین بازارهای ایران باشد.
نگران آتش سوزی باشید
در بازار رضای کنونی، خبری از هیچ کدام از این امکانات همخوان با طرح اولیه نیست. اتفاقی که برای بازار رضای مشهد افتاده، این است که جز یک پوسته، شباهتی به طرح ابتدایی آن ندارد!
برای یک مهندس طراح، تغییرات ناخواسته در آنچه طراحی کرده است، حال خوشی باقی نمی گذارد: «یک ساختمان عمومی در کشور ما ساخته می شود و هر کسی به سلیقه خودش دست به مداخله بیجا می زند و ساختمان تبدیل می شود به چیزی که هیچ شباهتی با ساختمان اولیه ندارد و کاربری آن با پیش بینی های اولیه و فکر طراح یا طراحانش کاملا متفاوت می شود.»
بوربور خیال ما را از مقاومت بازار در برابر زلزله راحت می کند ولی درباره آتش سوزی هشدار جدی می دهد: «در ساخت بازار رضا، کارفرما عجله داشت و ما به جای بتن آرمه از فولاد استفاده کردیم که آن را در برابر آتش سوزی های مهیب و طولانی نا امن می کند. از طرفی اطفای حریق اتوماتیک و راه های فرار نیز که در طرح اولیه وجود داشت، دیگر وجود ندارد.»
بازار رضای مشهد که اکنون مورد استقبال زائران قرار گرفته و قیمت رهن و اجاره ملک در آن بسیار زیاد است، در آشفتگی میان آنچه باید می بود و آنچه هست، دست و پا می زند؛ موضوعی که مهندس طراح نیز بر آن تأکید می کند: «با مداخلات نابجا، بازار رضا آن زیبایی ابتدایی را ندارد، هماهنگی و توازن آن برقرار نیست و جای امنی هم به حساب نمی آید.»
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
